Që prej vitit 2013, Shqipëria është përballur me një seri procesesh të kushtueshme arbitrazhi ndërkombëtar, ku investitorë të huaj dhe kompani private kanë paditur shtetin për shkelje kontratash, anulime të njëanshme koncesionesh, prishje marrëveshjesh dhe vendime qeveritare që kanë shkaktuar dëme financiare kolosale. Çdo humbje në këto gjykime është kthyer në fatura miliona euro për buxhetin e shtetit, duke u bërë barrë e drejtpërdrejtë për taksapaguesit shqiptarë. Arbitrazhet janë zhvilluar pranë forumeve ndërkombëtare si ICSID – Gjykata e Arbitrazhit pranë Bankës Botërore, UNCITRAL – Komisioni i Kombeve të Bashkuara për të Drejtën Tregtare Ndërkombëtare, si dhe pranë Gjykatës Ndërkombëtare të Arbitrazhit të Dhomës Ndërkombëtare të Tregtisë (ICC). Shumat e vendimeve për dëmshpërblim kanë kapur qindra milionë euro, ndërsa shpenzimet për konsulencë ligjore shtohen si kosto shtesë e pashmangshme. Në harkun kohor 2013–2025, Shqipëria është palë në mbi 20 procese arbitrazhi. Qeveria shqiptare po përballet me një faturë prej gati 180 milionë eurosh nga çështjet e humbura dhe ato në proces në arbitrazh ndërkombëtar, me biznese të ndryshme, sipas të dhënave të Ministrisë së Financave për fundin e vitit 2024. Përveç çështjeve të humbura, disa janë fituar, disa janë mbyllur pa detyrime financiare, ndërsa disa të tjera mbeten ende në proces me rrezik të lartë financiar.
Çështjet e Humbura nga Shteti Shqiptar (2013–2025)
Rasti më i madh financiar është ai i Francesco Becchettit dhe ortakëve të tij, përmes kompanisë Hydro s.r.l. Tribunali i ICSID në Uashington, në vitin 2019, vendosi që Shqipëria kishte shkelur traktatin dypalësh të investimeve me Italinë dhe urdhëroi dëmshpërblim prej 108.2 milionë eurosh, plus 2.6 milionë euro shpenzime gjyqësore. Vendimi u konfirmua sërish më 29 mars 2023, duke detyruar shtetin të likujdojë mbi 109 milionë euro ndaj investitorëve. Një tjetër proces i humbur është ai i Albaniabeg Ambient sh.p.k. dhe Angelo Novelli, lidhur me projektin e përpunimit të mbetjeve për prodhim energjie. Fillimisht, në mars 2020, tribunali ICSID shpalli fituese Shqipërinë, por në maj 2022 komiteti ad-hoc rrëzoi vendimin dhe i dha të drejtë investitorit. Shuma e saktë e dëmshpërblimit nuk është publikuar, por shteti ka raportuar rritje të detyrimeve financiare pas këtij vendimi. Në sektorin e infrastrukturës rrugore, humbjet kanë qenë të shumta: JV Copri Construction Enterprises fitoi në ICC Paris një vendim prej rreth 42.9 milionë eurosh në vitin 2020, i konfirmuar edhe në maj 2022. SAFA sh.p.k. mori 3.54 milionë euro për mosmarrëveshje në projektin e rrugës Tiranë–Elbasan. J&P Avax S.A., kontraktori i rrugës Gjirokastër–Tepelenë, fitoi 4.21 milionë euro në një arbitrazh ICC në Londër. Në sektorin energjetik, marrëveshja me kompaninë çeke CEZ përfundoi në një kompromis, ku Shqipëria pagoi 95 milionë euro në këste nga viti 2014 deri në vitin 2018, për të shmangur një faturë më të madhe. Mosmarrëveshje të tjera përfshijnë edhe projektin e dështuar të Portit të Karpenit, ku shteti njohu një detyrim prej 500 mijë eurosh, si dhe rinegocimin e koncesionit të Aeroportit të Tiranës, ku janë paguar rreth 150 mijë euro nga 250 mijë euro kosto ligjore të njohura. Këto raste tregojnë një model të përsëritur: projekte të mëdha infrastrukturore dhe koncesione strategjike që përfundojnë në mosmarrëveshje të kushtueshme, duke i ngarkuar buxhetit të shtetit fatura të rënda.
Kërkesa ndaj Gjykatës Federale të Uashingtonit
Pas 130 milionë eurove të Becchettit, Shqipërisë i vjen një tjetër rrezik i madh konfiskimi. Financuesi i çështjeve gjyqësore Omni Bridgeway po i kërkon një gjykate federale në Uashington që ta lejojë atë të sekuestrojë asetet që i përkasin Shqipërisë, ndërsa synon të zbatojë një vendim arbitrazhi me vlerë rreth 13 milionë dollarë që qeveria shqiptare e ka injoruar për vite me radhë, në një mosmarrëveshje gati dhjetëvjeçare që rrjedh nga taksat mbi koncesionet e naftës. Konflikti në fjalë përfshin qeverinë shqiptare dhe kompaninë GBC Oil Co.Ltd, një kompani e regjistruar në ishujt Cayman me pronarë shqiptarët, Naim Kasa, Kreshnik Greza dhe amerikanin Mark Crawford, ish kryetar i Dhomës Amerikane të Tregtisë. GBC, e cila tashmë përfaqësohet nga Omni, fitoi një arbitrazh prej 13 milionë dollarësh kundër Shqipërisë në vitin 2020 nga gjykata e arbitrazhit ICC në Zvicër. Gjoba kundër Shqipërisë u rikonfirmua në shkurt të këtij viti nga Gjykata Federale e Uashingtonit. “Kanë kaluar më shumë se gjashtë muaj që kur gjykatësja i distriktit amerikan Loren L. AliKhan konfirmoi vendimin në një vendim në mungesë dhe më shumë se 3.5 muaj që kur ky vendim iu dorëzua zyrtarisht Shqipërisë,” argumentoi Omni Bridgeway me një deklaratë të shkurtër për gjykatën. Financuesi thotë se pavarësisht se ka ndërmarrë të gjitha hapat e nevojshëm për të njoftuar Shqipërinë për vendimin, ende nuk ka marrë asnjë përgjigje nga Ministria e Drejtësisë së Shqipërisë. “Kjo do të thotë se është koha që gjykata të na lejojë të fillojmë sekuestrimin e aseteve të Shqipërisë,” argumentoi Omni Bridgeway. “Të paditurit (qeveria shqiptare) nuk kanë përmbushur asnjë pjesë të vendimit; ata nuk kanë ndërmarrë asnjë hap drejt përmbushjes së vendimit; dhe ata nuk kanë bërë asnjë deklaratë në lidhje me ndonjë plan për të përmbushur vendimin”, thuhet në shkresën drejtuar Gjykatës nga Omni. “As Republika e Shqipërisë nuk ka miratuar ose propozuar ndonjë legjislacion për të lehtësuar pagesën e vendimit. Mosparaqitja e plotë e të paditurve në këtë procedurë konfirmon se Shqipëria nuk ka plane për të përmbushur vendimin vullnetarisht, as tani as në të ardhmen.”
Rastet e reja
Përveç çështjeve të mësipërme, Shqipëria përballet edhe me arbitrazhe të hapura (në zhvillim) që mbartin rreziqe financiare të konsiderueshme: Në prill 2023 u regjistrua pranë ICSID rasti EMS Shipping & Trading GmbH v. Shqipëria (ICSID Case No. ARB/23/9). Kompania EMS (me pronësi gjermane) operon Terminalin Lindor të Portit të Durrësit dhe kundërshton projektin e ri të portit që kërkon zhvendosjen e operacioneve në Porto Romano. Ende nuk dihet shuma e pretenduar nga EMS, por duke gjykuar nga përmasa e investimit, pretendimet mund të jenë qindra milionë euro. Ky rast lidhet me transformimin strategjik të Portit të Durrësit dhe pritet të jetë një nga sfidat më të mëdha juridike për Shqipërinë në vitet e ardhshme. Një tjetër çështje e nisur në dhjetor 2022 është Ivicom Holding GmbH v. Shqipëria, e depozituar në Arbitrazhin e Stockholmit (SCC). Ivicom (investitor austriak/gjerman) padit shtetin për mosdhënien e lejes mjedisore për ndërtimin e një TEC-i me gaz në Korçë. Projekti parashikohej me vlerë ~$618 milionë, ndaj mund të pritet që kompania të kërkojë një dëmshpërblim substancial po të fitojë. Aktualisht çështja është në fazat fillestare dhe rezultatet do të varen nga interpretime teknike mjedisore dhe detajet e BIT-it me Austrinë/Gjermaninë. Sipas raportit zyrtar të MFE (2022), detyrimet potenciale nga arbitrazhet e hapura përllogariteshin në rreth €190 milionë – kryesisht nga pretendimet e Durrës Kurum Shipping (100 mln €) dhe Costruzioni Dondi & Kubota (90 mln €). Kjo e fundit është një çështje ICC e vitit 2018: kompania italiane Dondi & Kubota paditi Ministrinë e Infrastrukturës pas prishjes së njëanshme të kontratës për rehabilitimin e kanalizimeve të Tiranës (projekt €81 mln, i realizuar ~70%). Pretendimi i tyre është €90 milionë dhe arbitrazhi (ICC Londër) ende po zhvillohet. Nëse këto dy raste do të rezultonin në vendime kundër Shqipërisë, fatura totale e arbitrazheve mund të rritet ndjeshëm mbi shifrën €365.8 milionë të detyrimeve totale. Megjithatë, zhvillimet e fundit si fitorja në rastin e Portit të Durrësit (ICSID 2024) kanë ulur disi rrezikun potencial. Për shembull, pas vendimit për Durrës Kurum (korrik 2024) në favor të shtetit, pretendimi €100 mln i kësaj kompanie nuk rëndon më si detyrim i mundshëm. Kjo tregon se përpjekjet e mbrojtjes ligjore të Shqipërisë – shpesh të kontraktuara me studio të huaja prestigjioze – mund të japin rezultate pozitive dhe të kursejnë fonde publike. Sipas të dhënave, vetëm për periudhën 2013–2022, Shqipëria ka shpenzuar mbi €18 milionë në mbrojtje ligjore në arbitrazhe, por në rastet e fituara këto kosto kanë qenë një investim i domosdoshëm për të shmangur humbje shumëfish më të larta.
